abstract

मन्त्रब्राह्मणात्मकवेदस्य मन्त्रव्यतीतापरांशो ब्राह्मणभागः। ब्राह्मणसाहित्येऽस्मिन् वैदिकमन्त्रेषु विधृतं यागयज्ञादीनां व्याख्यासहकृतं विवरणं सविस्तारं विद्यते। 'ब्रह्मण्' इति शब्द आद्युदात्तः क्लीवलिङ्गश्च। तस्मादेव ब्राह्मणशब्दस्योत्पत्तिः, एतादृशस्य ब्राह्मणशब्दस्यार्थः – बृहतश्चेतना शक्तिर्वा। इयं शक्तिरेव मन्त्र इति ज्ञायते। ब्रह्मण आधाररूपमन्त्रशक्तेः प्रयोगस्य साधनाक्षेत्रमेव 'ब्राह्मणम्'। अस्यायमर्थः, संहिताभागे उपलभ्यते यदु वृहतश्चेतनायाः सारोऽस्य विषयः। अन्यत्र साधनाया नियमविषयो ज्ञायते ब्राह्मणभागे। पुरोहितानां यज्ञानुष्ठानाय निर्देशिकाकल्पो ब्राह्मणभागः। अत्र यथा निर्देशोऽस्ति तद्नुसारेणैव यज्ञोऽनुष्ठीयते। अतोऽध्यक्षेण सह ब्राह्मणस्य सम्बन्धः स्थापितः। अतो यज्ञस्याध्यक्षस्वरूपमित्युच्यते ब्राह्मणम्। यज्ञे ऋत्विकानामनुशासनं तथोक्तिसमूहमेव ब्राह्मणम्। ऐतरेयब्राह्मणै या आख्यायिका परिलक्षितास्ताभ्य आख्यायिकाभ्यस्तदानीन्तनसामाजिकजीवनस्य तथ्यान्वेषणाय प्रयासः प्रचलितः। सुप्राचीनकाले प्रागैतिहासिकयुगे मानवा विच्छिन्नरूपेण वसवासं कृतवन्तः । अनन्तरं क्रमशः तेऽनुभूतवन्तो दलबद्धरूपेण वसवासस्योपयोगित्वम्। मृगया, कृषिकार्य, शत्रोः आक्रमणादात्मरक्षणमित्यादिकार्ये समानमानसिकता तथा दलबद्धभाव आवश्यक इत्यनुभुतवन्तः । अतः जनाः समाजनिर्माणं कृतवन्तः। वर्तमानकालेऽपि तथैव वसवासं कुर्वन्ति। ऐतरेयन्ब्राह्मणे एतस्य प्रमाणमपि विद्यते।

ऐतरेयब्राह्मणे तनुनप्त्र विषयकमाख्यानमेकं विद्यते यत्रोक्तं पुरा देवानां परस्परं विरुद्धभावं पश्यन्तः ते देवा भीता आसन्। असुराक्रमणाद् भीताः ते पुत्रान् रक्षणाय तान् पुत्रान् वरुणस्य गृहे स्थापितवन्तः । अनन्तरं तैर्देवैः परस्परं बन्धुत्वभावस्य शपथग्रहणं कृतम्। एतस्य शपथग्रहणस्य नाम एव तनुनप्त्र। चतुर्थाध्यायस्य सप्तमे खण्डे उक्तादेतस्मादाख्यानादनुमीयते यत् परस्परं विरुद्धभावः विद्यते चेत् शत्रूनामाक्रमणस्य सम्भावना वर्धते। अतः तदानीन्तनसमाजेऽपि शत्रूनामाक्रमणादात्मरक्षणाय समाजस्य जनैः समानमानसिकतासम्पादनाय तथा समवेतवसवासाय प्रतिज्ञाग्रहणं कृतम्। ऋग्वेदस्य सांमनस्यसूक्ते एतादृशी प्रार्थनोपलभ्यते।